Selasa, 12 Maret 2019

Uma lisan no instrumento Kultural


Kultura Timor Leste

       Banhira koalia kultura Timor Leste, ninia baziku maka Uma Lisan, ka Uma Lulik, ka Uma Adat Kultura katak Dalan husi klalaok no hanoin  nebe ema moris iha grupu so-cial ida aprende, kria no fahe ba malu. Ho kultura ita bele hare diferensia entre grupu humanu ida ho seluk. Kultura mos haketak ita ema ho animal. Kultura ema nian ida inklui sira nia fiar, sira nia regulamentu ba hahalok, lian, ritual, arte,  hatais, religiaun, no sistema ekonomia ho politika. Nune’e mos, grupu ema sira nebe iha kultura nebe hanesan, partikulamente, iha regulamentu kona ba moris nebe hanesan no iha organizasaun sosial basiku nebe hanesan sei forma sosiadade.


Kultura hanesan aspeitu importante ida iha istudu importante.Kultura iha karakteristik nebe oin-oin, hanesan:


1. Kultura hanesan simbol – dalan abstrak hodi refere ba buatruma no hodi komprende ideias, objetu, sentimentu ,ou hahalok – ablidade hodi halo komunkasaun ba symbol mak lingua;


2. Kultura hanesan buat ida ita fahe ba malu – ema nebe moris iha sosiadade hanesan fahe hahalok no hanoin nebe hanesan kulturalmente;


3. Kultura hanesan buat ida ita aprende – ema ida-idak tengk iaprende sira nia kultura;


4. Kultura hanesan adaptivu – ema uza kultura flexibelmente hodi adapta an ba mudansa natureza iha sira nia sorsorin.


       Tuir mai hau sei koalia kona ba kultura Timor nebe sei forte to’oagora. Primeru hau hakarak hare kona ba ita nia Uma Lulik . Tambasa mak Uma Lulk ? Tamba tuir hau nai hare’e, Uma Lulk ma khanesan simbol aas liu ba Kultura Timor nan. Uma Lulik hanesan sentru kultura ba ta Tmor oan.

saida mak Uma Lulik ?Uma Lulik ka Uma Lisan, hanesan uma ida nebe konsidera sagradua Timor oan hotu-hotu. Uma Lulik ne’e ita hetan tutan husi visi avosira iha tempu uluk liu ba. Uma Lulik mos hanesan fatin ida nebe itahalo ceremona ka rtual sagradu sra ha laran. Sasan sira nebe takonsdera lulk se ra ha Uma Lulik nia laran. Nune’e Uma Lulikida-idak iha valor nebe aas tebes ba Timor oan sira nia moris. HoUma Lulik , relasaun entre ema individual, familia, ka knua sira seihametin. Iha Uma Lulik nia laran, ita sei fiar malu, respeitu malu,hanai malu no kuinhese malu diak liu tan.


       Wainhira ita la iha Uma Lulik , nudar Timor oan, ita sei namlele. Ita la iha abut ida nebe metin. Ita la fiar malu no la respeita malu. Nune’e wanihira la iha Uma Lulk , Timor Oan isra se moris hanesan animal fuik ida, sei la iha respeitu ba malu, la fiar malu, no konfltu se mosu bebeik, ita moris la hakmatek, hafuu malu hanesan busa ho laho.


Ho Uma Lulik , ita sei kuinhese Bandu, lei no ordem nebe ita niavisi avo sira rai hela ba ita. Sosiadade ida-idak nebe moris hamutukiha Uma Lulik bo’ot ida nia okos, sei iha sira nia Bandu rasik. Hoandu ida ne’e, sira sei respeita malu, hanai malu, iha relasaun diaka malu no iha unidade ba malu nebe metin


                                 Instrumentu Kultural











Instrumentu kultural hanesan konjuntu husi material local sira ne’ebe uluk kedas ita nia beiala sira uja iha seremonia tradisional sira ou iha lisan ka seremonia espiritual sira. Instrument cultural sira iha tipu oioin no uja tuir seremonia ida idak.

Instrumentu sira konstrui husi ai besi no barak liu mk uja animal nia fulun no kulit. Instrumentu cultural sira sempre identika ho dansa tradisional ou kualker instrument saida deit ita utiliza tuir tuir mai naran husi instrument sira no nia funsaun:

Lakadou hanesan instrumentu ida nebe ita uja hodi toka nia ema bidu tuir son nebe nia produz

Babadok hanesan instrument tradisional nebe ema feto ou amne sira uja hodi dere no nia mos produz son atu ema bidu, hanesan mos tambor.

Surik surik hanesan instrument tradisional ida nebe especial ba mane sira uja hodi bidu.

Kaibauk hanesan instrument cultural nebe mane sira uja iha ulun halo ho manu-fulun ikun nian

Tais Mane no Feto hanesan instrument nebe geral ba mane no feto uja atu taka isin ou hanesan mos hena tradisaun nian

Gon hanesan instrumentu nebe ema uja atu dere akompanha ho babadok no nia halo husi besi

Nee maka instrumentu nebe geral liu iha Timor –Leste iha area cultural nian ita sempre hare buat hirak nee iha seremonia boot balun iha rai laran.